Yapılar, Haritalar ve Adaptasyon

Dünyaca ünlü nörolog Ramachandran, tıp öğrencisi iken nöbetleri sırasında rastladığı hastalar nedeniyle Nöroloji’ye ilgi duymaya başlar. Boynuna bir iğne ile dokunulduğunda kahkaha atan bir hastası vardır. Felçli bazı hastaların ayağının dış kısmı sıvazlandığında baş parmağı kalkmaktadır. Ayrıca Temporal lobi epilepsisi geçiren hastalar aşırı dindarlaşmakta ve durdurulamaz bir yazı yazma isteği ile dolmaktadılar. Normalde zeki olan hastalar, sağ parietal lobu zarar gördükten sonra sol kollarının kendilerine ait olduğunu inkar etmeye başlarlar. Gözlerinde hiçbir sorun olmayan anokeksik hastalar aynaya baktıklarında obez birini görmektediler.

Bu gibi ilginç konular nedeniyle Ramachandran, Nöroloji’ye yönelir ve kendine bir çalışma alanı seçer: ”hayalet uzuvlar”. Hayalet uzuv, bir insanın sonradan bir uzvunu, örneğin kolunu kaybettiği halde beyninin bundan haberdar olmaması durumudur. Sanki kolu varmışçasına ağrı duymaya, kaşınmaya, etrafa çarpma hissi ile yaşamaya devam ederler. Böyle vakalar yaklaşık yüz yıldır görülmektedir.

Ramachandran’ın Victor adında bir hastası vardır. Üç hafta önce dirseğinin aşağısı ampüle edilmişti (ameliyatla kesilerek alınmıştı). Nörolojik testlerde beyninin çalışmasında herhangi bir sıkıntı olmadığı görülür. Araştırma yaparken hastasının gözlerini bağlayan Ramachandran, bir pamuklu çubuk ile hastasının doku hissini ölçmektedir, yüzüne geldiğinde ise ilginç bir şey olur. Victor, yüzündeki dokunuşu olmayan bir parmağında hissettiğini söyler. Bunun üzerine başka yerlere dokundukça parmakları teker teker hissettiğini fark eder, ve bunu yüz üzerinde haritalandırır. Aynı şeyi su damlatarak da yapar. Bu şekilde yüzünde elinin bir yansımasını bulurlar. Victor, kaşınan bir kısmı için artık yüzüne dokunabileceğini keşfeder.

Ramachandran, yüz ile parmaklar arasındaki ilişkiden aklına beyin anatomisindeki diğer bir haritayı getirir. Dr. Wilter Penfield, 1940’larda uyanık hastaların beyinlerine yerleştirdiği elektrotlarla hangi kısımlarında his yaşadıklarını sorarak bir duyusal harita çıkarmıştır. Beynimizin anatomisinde vücudumuz saklıdır. Bedenimizin sol kısmı, beynin sağ kısmında bu şekilde haritalanmıştır. Parmaklar ile yüz de bu haritada çok yakındır. Daha sonra başka hastalardan gelen verilere de dikkat eder. Beynimizdeki görev yerlerine yakın bağlantılar ve yakınlık, beynimizin uzuvlarımız hakkındaki düşüncelerini etkilemektedir.

Ramachandran, olmayan bir uzvun neden ağrımaya, hissedilmeye devam ettiğini keşfetmeye burada başlar. Artık bir kol yoktur ancak kolun haritası beyinde hala mevcuttur. Kolun kesilmesi ile beyindeki harita değişmemiştir.

Ramachandran’ın buluşu sonrası yıllarca pek çok yönüyle bu konu araştırılır ve ilerleme kaydedilir. Kendisi ise hastaların ağrılarının giderilmesi, sanrıların engellenmesi ile ilgili bir fikir aramaktadır. Bazı hastaları, kopmuş kolunun birine ”hoşçakal” dediğinde el salladığını, bazıları da telefon çaldığında ona uzandığını söylemektedir. Kimi hastası savaşta bir patlamada kopmuş ve on yıllardır olmayan bir bacağının ağrısı ile yaşamaktadır. Dünyada pek çok hastanın bu şikayetleri sonrası daha derinden kesme gibi ameliyatlar yapılmıştır. Ancak eli ağrıyan bir insan omzuna kadar kesilse bile ağrısı devam etmektedir.

Beynimiz ile kaslarımızı hareket ettirme kararı aldığımızda, motor sinyaller kaslara giderken bir kopyası da gözler, deri, eklemlerden gelen geri bildirim sinyalleriyle karşılaştırılmak üzere parietal omlara gönderilir. Burada hareketler ile yapılmak istenen arasında bir uyumsuzluk tespit edilirse bir sonraki sinyallere bildirim giderek davranış düzeltilir. Elimizi masadaki bir bardağa uzattığımızda bu sayede alabiliriz. Ramachandran’ın kol ampüle edildiğinde (kesildiğinde) beynin motor komut merkezlerinin bundan haberi olmadığı için kopyalanmış sinyallerin parietal lorlara gönderilmeye devam ettiğini ve yukarıda anlatılan beyin haritasının artık veri oluşmayan kısmına gittiğini düşünür.

Eğer bu tespiti doğruysa o zaman neden sadece hayal ettiğimiz zaman kolumuzu hareket ettirdiğimizdeki hisleri yaşamıyoruzdur? Bunun da cevabı basittir. Kolumuz sağlamken, tüm geri bildirimler; yani gözlerimiz, derimiz, kaslarımız, eklemlerimiz kolumuzun hareket etmediğini bildirir. Motor korteksimiz hareket emri verse de geri bildirimler bunu reddeden. Ama kol olmadığında; bu geri bildirimler ikna edici şekilde ulaşmaz. Eklemler, kaslar ve deriden geri bildirimler gitmez. Beyin vetosu olmadığı için gerçekten hareket ediyormuş gibi hisler yaşanır.

Bilim sorma üzerine inşa olur. ”Nörolojinin Sherlock Holmes’u” olarak anılan Ramachandran o zaman neden bazı hastalarında ”kilitlenmiş” hayalet uzuvları olduğunu merak eder. Bir hastası, olmayan koluna sanki beton dökülmüş gibi hissettiğini söyler. Bir diğeri ise kilitlenmiş bir pozisyonda kaldığı için sürekli acı içinde olduğunu, ”eğer biraz olsun hareket ettirebilirse” acısının dineceğini söylemektedir. Dikkat ediniz, bahsi geçen kopuk, olmayan bir koldur.

Ama burada da ana teoriyle uyuşan bir cevap vardır. Olmayan uzvu kilitlenmiş hastalar, kollarını kaybetmelerin yol açan kazadan hemen önce bu acıları yaşamıştır. Böylelikle geribildirim geldiğindeki haliyle giden yeni sinyaller tekrar etmektedir. Bir hastası bir felç geçirdikten sonra kolunu kaybetmiştir. Ramachandran’ın deyimiyle ”öğrenilmiş felç” nedeniyle beyin haritası bu yönde değişmiş, kolunun kesilmesi haritayı değiştirmemiştir.

Ve Ramachandran’ın aklına dahiyane bir fikir gelir. O kadar mükemmel bir fikirdir ki, son derece basittir. Bir kutunun önünü ve üstünü çıkarır. Ortasına dikey bir şekilde ayna koyar. Kutunun önünden bir elinizi içeri koyarsanız, aynadan yansımasını gördüğünüz için sanki iki eliniz var gibi bir görüntü elde edersiniz.

Bu konuyla ilgili küçük bir deney yapabilirsiniz. Sol elinizi masanın altına saklayınız. Sağ elinizle aynaya bakınız. Sağ elinizi hareket ettiriniz, görmediğiniz sol elinizle de tıpatıp aynı hareketi yapınız. Bir süre sonra sol elinizle farklı bir hareket yaptığınızda büyük bir hayret yaşarsınız. Beyninizin kafası karışır. Bir süre yapılan bu harekette gözlerinizden gelen geribildirim sonucu aynadaki sağ elinizin yansımasının aslında sol eliniz olduğuna inanmaya başlar. Fark yaşandığında ise kafamız karışır. Ramachandran bunun nedenini şöyle açıklıyor: ”Aynanın ardındaki elinizin deri ve kaslarından gelen geribildirimler bir şey söylerken -parietal lobun gizlenen el olduğuna inandığı- yansıyan elden aldınız görsel geri bildirimler bambaşka bir hareketten bahseder.”

Peki ya kolu olmayan birinde ne yaşanacaktır? Felçli bir hayalet uzva sahip bir hastası olan Jimmie’de bu aynalı kutuyu denemek ister. Hasta kutuya elini koyup da yansımasını gördüğü anda ”Sanki fişi yerine takılmış gibi!” diye bağırır. Yıllar sonra ilk kez acı verici spazmları azalmıştır. Bir başka hastası Ron da aynalı kutuyu evine götürüp üç hafta boyunca dener. Ve inanılmaz bir şey olur. Artık hayalet uzvu yoktur. Beyni, ortada bir kolun olmadığına ikna olmuştur. Tıp tarihindeki ilk başarılı ”hayalet uzuv ampütasyonu”, son derece basit bir uygulama ile gerçekleştirilmiştir.

Aynalı kutu ile ilgili makalenin yayınlanmasının ardından pek çok araştırma yapılır ve bilimin bilgisi ilerler. Hayalet uzva sahip insanlar Ramachandran’ın kliniğini ziyaret eder ve tedavi olurlar. Dünyanın her köşesinde çalışmalar yapılır. Ramachandran da pek çok konudaki çalışmasına devam eder. Ancak keşfettiği şeyler üzerine düşünülecek pek çok konu vardır.

Beynimiz kandırılabilir ve hayalet uzuv konusunda olduğu gibi bazen kandırılması da gerekir. Hayatta kalmaya odaklı beynimiz adapte olma ve durumdan faydalanma için uğraşır. Bunu yaparken kurduğu bağıntılar ile aslına ihtiyacımız olan durumlar çelişebilir. Yine de esnek ve aşırı bir öğrenme yeteneği olan beynimizi yeniden programlamak avantajına sahibiz.

“Kendimizi Homo plasticus olarak da alandırmamız mümkün. Diğer hayvanların beyinleri esneklik özelliği sergilerken, biz bunu beynin gelişimi ve evrimleşmesinde temel etken olarak kullanan tek tür olduk.”
-V.S. Ramachandran